به گزارش پایگاه اطلاع رسانی نهاد کتابخانه های عمومی کشور، نشست خواندن دیجیتال یا خواندن در عصر دیجیتال شنبه ۲۴ اردیبهشت ماه با سخنرانی عبدالله کریم زاده دانش آموخته مطالعات فرهنگی و ادبی و عضو هیئت علمی موسسه مطالعات فرهنگی اجتماعی وزارت علوم، به همت دفتر پژوهش و آموزش نهاد در سرای اهل قلم سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.

عبدالله کریم زاده در این نشست طی سخنانی درباره سیر تاریخی متن و ادبیات دیجیتال گفت: متن همواره در طول تاریخ بشر وجود داشته است و شاید بتوان گفت متن یک بسته معنایی است. انسان نیز موجودی معنا ساز و متن ساز است و در طول تاریخ انسان ها همواره تلاش کرده‌اند که از خود حافظه هایی به یادگار بگذارند. بنابراین این متن ها حافظه فرهنگی انسانها بوده و هستند و نمی توانیم آن را به یک مقطع تاریخی خاصی منتسب کنیم؛ از دیوار نوشته های انسان های اولیه بر روی دیوار غارها تا بعدها که ماشین چاپ اختراع میشود و در عصر حاضر که تکنولوژی های دیجیتال متن را باز تعریف کرده‌اند متن بوده و وجود داشته است.

وی افزود: یکی از اولین کارکرد هایی که می‌تواند به متن منتسب کرد این است که متن می‌تواند تولید محتوا، معرفت و حافظه کند؛ متن می‌تواند تولید سوژه گی در نهایت تولید مقاومت کند.   قبل از دوران دیجیتال متن ها از نوع آنالوگ و یا کاغذی بودند. اما چه اتفاقی رخ داده که در عصر حاضر ما به سمت متن های دیجیتال رفته‌ایم؟ آیا در ماهیت متن تغییر ایجاد شده و یا تنها در شکل آن تغییراتی ایجاد شده است؟ آیا خواندن از روی متن کاغذی یا متن دیجیتال در ماهیت ادراک من تفاوت ایجاد می‌کند یا خیر؟ در واقع اینها سوالاتی است که در پی یافتن آن هستیم.

این پژوهشگر حوزه ادبیات دیجیتال در اینباره توضیح داد: به نظر من به لحاظ ماهوی شاید میان متن های آنالوگ و دیجیتال تفاوت هایی وجود نداشته باشد، اما به لحاظ ویژگی هایی که بعداً به متن الصاق می شود تفاوت هایی وجود دارد. به عبارت دیگر متن های آنالوگ و سنتی یک اقتدار خاصی داشتند و گویی و این متن تسری حافظه یک صدا و نویسنده خاصی است، بطوریکه بسیار باور پذیر تر بودند و مردم در برابر متن تسلیم می‌شدند. اما در وضعیت امروز متن ها دیگر آن کیفیت را ندارند و وضعیت دیجیتالی به گونه‌ای است که همه این امکان را پیدا کرده‌اند که در ساخته شدن این حافظه مشارکت فعال داشته باشند و به نوعی همه تبدیل به تولیدکنندگان حافظه و متن شده‌اند. براین اساس گوی احساس ما به متن نسبت به گذشته عوض شده و نمی توانیم مانند متون گذشته احساس کنیم که این متون ثبات دارند. بنابراین به لحاظ ماهوی کارکردهای متن هیچ فرقی نکرد کرده است.

کریم زاده ادامه داد: متن چه آنالوگ باشد و چه دیجیتال، تولید معرفت و معنا می‌کند. اما متن های دیجیتال امروز ثبات ندارند. به لحاظ فیزیکی، متن های سابق وقتی صحافی می‌شدند گویی منجمد شده و امکان تحریف و دستکاری ندارد. در حالی که متن های امروز ثانیه تغییر می کنند و شما می توانید در آن دست ببرید، حتی فونت آن را تغییر دهید. اما از لحاظ محتوا نیز متن های امروزی به واسطه اینکه همه در تولید آن مشارکت دارند (مانند ویکی پدیا) دیگر آن نویسنده یا تولیدکننده مقتدر و آن ثبات خود را از دست داده و هر لحظه این مجموعه‌ها در حال ساخته شدن هستند و میل به ثبات ندارند. در نتیجه باورپذیری این متن ها در ذهن ما کمتر می‌شود.

وی با اشاره به ابعاد دیگری از تفاوت متون سنتی و دیجیتالی گفت: در متون قبلی نوعی مناسبات قدرت وجود داشت؛ یعنی خواننده و نویسنده گویی در سلسله مراتبی از قدرت قرار داشتند و میزان قدرت میان آنها بسیار نامتوازن و نامتقارن بود و نویسنده از موضع قدرت با خواننده خود ارتباط برقرار می کرد؛ ارتباطی که دوسه نبود. اما متن های امروزی بسیار تعاملی تر شده اند و ارتباطات نویسنده و خواننده بسیار اصولی و تعاملی طرح شده است و عملاً نوعی مرگ نویسنده را در این فضای جدید شاهد هستیم. چرا که خواننده ها خود به یک نویسنده تبدیل شده‌اند و می توانند در یک متن دست ببرند و در فرایند خلق و تولید معنا مشارکت فعالانه داشته باشند. در صورتی که در متن سنتی و آنالوگ این امکان وجود نداشت و از این منظر متون دیجیتال آن مناسبات قدرت گذشته را شکسته است.

این پژوهشگر تصریح کرد: امروزه متون دموکراتیک‌تر و با ذائقه امروزی منطبق تر شده‌اند. اشکال نوین متن هیچ تمایزی در محتوا با متون قبلی ندارد و تنها در شکل ظاهرو نحوره ارائه متفاوت هستند. امروزه خوانندگان به یک تولیدکننده این متن تبدیل شده‌اند. مانند فعالیت شبکه اجتماعی اینستاگرام که در آن عنصرهای حوزه کتاب اعم از نویسنده ها، خواننده ها، مترجمین و مخاطبان در یک فضا این امکان را پیدا کرده‌اند که کنار هم بنشینند همدیگر را نقد و یا تحسین کنند. این موضوعات از جلوه های تعاملی بودن این متن های دیجیتال است، مقوله‌ای که از آن به عنوان خواندن در عصر دیجیتال نام می بریم.

کریم زاده در ادامه با اشاره به نظرات متفاوت منتقدین به این موضوع گفت: از نظر برخی نظریه‌پردازان، متن های دیجیتال امکان غوطه ور شدن در متن های عمیق را ایجاد کرده است؛ نظریه که با انتقاداتی نیز مواجه بوده و برخی عنوان می‌کنند متن دیجیتال کیفیت مطالعه را تقلیل داده است. اما تا سال ۲۰۱۰ عمده مطالعات نشان داده که میزان غوطه وری در متون دیجیتال کاهش یافته است. از سال ۲۰۱۰ به این سو نیز بسیاری از مطالعات جدید نتیجه برعکس نشان داده است. در یی از پژوهش های اخیر مشاهده شده که به دو دسته از افراد نسخه دیجیتالی و نسخه کاغذی یک متن را برای مطالعه داده اند و در ادامه بر اساس شاخص هایی نمره‌هایی در میزان غوطه وری در متن به آنها داده شده، که در نهایت مشخص شده که هر دو گروه نمره ی کسانی دریافت کرده اند. موضوعی که آن فرضیه های قبلی را رد کرده است. بنابراین تمام نظراتی که در این مورد مطرح می‌شود تنها در حد یک نظریه است و نمی‌توان نظر قطعی در این باره داد و ما همچنان نیازمند موردپژوهی های بیشتری هستیم تا در آینده تا بتوانیم نتایجی روشنتر در این زمینه داشته باشیم.

وی با اشاره به نظریات مانوئل کاستلز درباره تبعات زندگی در عصر دیجیتال گفت: ما در دوران دیجیتالی‌شدن از یک سو در حالت توده ای شدن هستیم، یعنی امکان برخی تجربه های جمعی را که داریم و از سوی دیگر به شدت در حال تجربه نوعی فردیت هستیم. این چطور پدیده‌ای است که همزمان هم فردیت را تجربه میکنیم و هم اجتماعی شدن را؛ از این جهت اگر سوژه انسان ایرانی را در نظر بگیریم، در وضعیت موجود به شدت هم به سمت تفرد پیش می‌رود و منزوی می‌شود و از سوی دیگر به صورت همزمان امکان ارتباط با خیل عظیمی از مردم در یک جامعه شبکه‌ای را پیدا کرده است. از این نظر ما در یک موقعیت متناقضی قرار داریم و گروهی موافق این وضعیت موجود هستند و آن را به عنوان یکی از جلوه‌های مدرنیته ترویج می‌دهند و گروهی نیز بر این باورند که وضعیت جدید دیجیتالی جامعه و افراد را منزوی کرده و مردم را در لاک خود فرو برده و یک نوع تفرد افراطی را ترویج می‌کند.

این پژوهشگر درباره جنبه های مثبت ارتباط با متون سنتی گفت: در گذشته فرایند خواندن و فهمیدن و کسب دانش، در یک جمع های معرفتی  و در یک فرآیند جمعی و اجتماعی به صورت عمیقی رخ می‌داده است. اما امروز ما دسترسی انبوهی به کتابخانه های دیجیتال داریم اما گویا تحت بمباران این کتابخانه ها قرار گرفته ایم و سوال مشخصی نداریم که برای آن به دنبال کتابی خاص بگردیم. به این دلیل معتقدم کتابخوانی امروز آن عمق سابق را ندارد. به اعتقاد من در جوامع باید با استفاده از امکانات دیجیتال و ایجاد همزمان آن گروه‌های معرفتی در یک فضای فیزیکی، روند کسب دانش، معرفت و فهمیدن را به صورت توأمان پیش ببریم.

کریم زاده همچنین درباره جنبه های مثبت ارتباط با متون دیجیتالی گفت: امروز به واسطه فرایند شهرنشینی، خانه کوچک تر شده وامکان جابجایی کتاب سخت‌تر شده است. همچنین در کنار ملاحظات زیست محیطی به لحاظ حفظ درختان، هزینه های انبارداری کتاب  و البته قیمت کاغذ نیز افزایش پیدا کرده است. بر این اساس چاره ای نداریم که در برابر این مسائل و چالش ها چاره اندیشی کنیم که رو آوردن به متون و خوانش دیجیتال راه حل این موضوع است. امروز بسیاری از کشورها از جمله انگلستان در نشر الکترونیک نسبت به نشر کاغذی با پیشرفت بیشتری مواجه هستند؛ برخی این موضوع را به فال نیک گرفته اند و برخی دیگر با آن مخالف هستند.

وی ادامه داد: در ایران ما با مسئله کپی رایت مواجه هستیم؛ موضوعی که باعث میشود ناشران از نشر دیجیتال استقبال نکنند، مگر اینکه این موضوع را به لحاظ حقوقی حل کرده باشیم. اگرچه  در سال‌های اخیر نهادهای حکومتی به این موضوع ورود کرده‌اند و تلاش‌هایی در راستای سر و سامان دادن به حوزه دیجیتال در حال انجام است، اما با این حال هنوز هم آن جدیت لازم از سوی ناشر وجود ندارد. اینکه ما باید برای چیزی که از اینترنت دریافت میکنیم، پرداخت داشته باشیم، باید برای ما تبدیل به یک عادت فرهنگی شود. بطورکلی در دهه گذشته شاهد گسترش نشر دیجیتال در دنیا هستیم، همچنین در نشر سنتی، تیراژ کتاب بسیار پایین آمده و واقعیت های دیگر همگی نشان می‌دهد که ما چاره ای نداریم جز اینکه به سمت نشر الکترونیک برویم و آینده خواندن در کشور ما نیز به سمت نشر دیجیتال و الکترونیک خواهد رفت.